Dit artikel is eerder verschenen in Monditaal van januari 2001.
In het Nederlands zijn de gebruiksmogelijkheden van voor- en achtervoegsels beperkt. In dit artikel wordt een voorbeeld van dit verschijnsel besproken aan de hand van het voorvoegsel ont- en de woorden onthaasten en ontmoeten.
Ont- is een voorvoegsel dat slechts bij een beperkte groep woorden gebruikt kan worden, en dat bovendien beperkt is in zijn betekenis. Het meest aansprekend is de betekenis van weghalen of verwijderen: ontbossen, ontmaagden, ontheemd, ontkleden, ontheiligen, onthoofden enz. Er zijn een heleboel woorden denkbaar, waarbij deze betekenis van ont- zeer goed van pas zou komen, maar waarbij dat toch niet is geaccepteerd:
Iedere Nederlandstalige begrijpt bovenstaande zinnen, maar zal toch zijn wenkbrauwen fronsen bij het zien van de gecursiveerde woorden. Echter, als het maatschappelijk belang van een dergelijk woord maar groot genoeg is, zijn dergelijke woorden niet bij voorbaat kansloos. Het woord ontsokken zal dus nooit algemene ingang vinden. Het woord onthaasten is inmiddels echter wel ingeburgerd geraakt. Eerst nog tussen aanhalingstekens, maar intussen is het een normaal woord.
De betekenis van ont- is allerminst vast! Zo hebben ontbreken, ontbijten en ontslaan niets te maken met het feit dat iemand is gestopt met breken, bijten of slaan. Soms lijkt ont- er weinig toe te toen. Wat maakt het uit of er iets ploft of ontploft. Of iemand diep is geroerd of ontroerd? En als iemand moet ontnuchteren, moet hij juist nuchter worden, in plaats van dronken. Bij wijze van grap zou je natuurlijk geforceerd kunnen vasthouden aan de betekenis van ont-:
In deze categorie hoort ook het woord "ont-moeten" thuis, vaak geschreven tussen aanhalingstekens en met een streepje. Door televisiedominees wordt het uitgesproken met een kleine pauze tussen ont en moeten. Het wordt meestal in één adem genoemd met onthaasten en betekent zoiets als "niet meer moeten". Het gaat hier mijns inziens om een geforceerd woordgrapje dat zeker niet zo'n blijvertje in de Nederlandse taal zal worden als onthaasten.
